BRENS (< *UERĒNES) n.h. (BRENS-Cee-1). Fisterra | Duio (SC).
● [Breis]: Froyla Petri dictus de Breis: 1213 (224:249).
● [Varees]: Sebastiani Dominici de Varees: 1289 (174:206).
● [Verees]: Martinus Iohannis de Verees: 1271 (58:108); Sebastianus Dominici de
Verees: 1242 (174:206).
Santa Baya de Brens: MAS 1607 (368), MAS 1607 (382).
N.R.54
Lex. (Hidro.) / Prelat. No seu momento, Piel (1948:158) suxerira a posibilidade de
evolucionar esta forma toponímica a partir dun antropónimo latino *UERENTĬǓS,
variante tal vez de UIRENTĬǓS
55. Porén, os rexistros extraídos de DTT obrígannos a
desbotar unha explicación deste tipo, ao tempo que nos autorizan a reconstruír para a
expresión Brens unha probábel forma orixinaria *UERĒNES. En auxilio desta hipótese
pode aducirse un documento no que o rei Afonso VII lle doa ao mosteiro de San
Xián de Moraime a freguesía de San Pedro de Buxantes, sinalando como un dos seus
límites as divisiones de Verenes (GHCD 1152) en evidente alusión á actual freguesía
de Santa Baia de Brens. Este rexistro escrito, o máis antigo de cantos coñecemos
para o topónimo que nos ocupa, confirma por tanto a plena validez desa base
etimolóxica *UERĒNES, da que é continuador directo.
54 Madoz (DGE, s.v. BRENS) dá conta da existencia doutro lugar denominado Brens e
pertencente á parroquia de San Pedro de Visma (A Coruña), mais trátase dun erro de
transcrición por Bens, nome dunha localidade efectivamente integrada na dita freguesía
coruñesa
55 O filólogo alemán mencionaba tamén como posíbel descendente deste nome persoal o
topónimo Brence, cuxa forma oficial é na actualidade Abrence e que lle dá nome a unha
freguesía do concello de Pobra de Brollón (Ares 2007:241-243).
No tocante á estrutura morfolóxica dese étimo *UERĒNES, o seu constituínte sufixal
debe poñerse en relación co que recoñecemos noutros moitos hidrotopónimos de
filiación prelatina, como p.ex. Arén, Borbén (med. Boruene TA 951) ou o port.
Ourém. A particularidade específica que presenta *UERĒNES é que o sufixo aparece
flexionado en plural, circunstancia que o pon en paralelo con outros topónimos como
o ast. Tuenes (< *TŪDĒNES, vid. Bascuas 2006:140) ou o gal. Irís, nome dunha
freguesía do concello de Cabanas que encontramos documentada sistematicamente
nos textos altomedievais como Herenes, rexistro que permite reconstruír unha base
etimolóxica *ERĒNES / *IRĒNES56 (Bascuas 2002b:139). Resulta igualmente razoábel
que sexa ese sufixo tónico -ēne en forma pluralizada o que encontramos en
topónimos como Borreis (med. Borrenes TS 1084) e Covés, este último mencionado
en TCaa como inter Andrade et Nugeyrosa, subtus monte Leporario... Sancta Maria
de Covenes57 (s.d.). Este testemuño, á súa vez, invalida a explicación dada para este
topónimo por Isidoro Millán (1987:63-64), quen partía dun derivado *COUĒNSE
resultante da adición do sufixo latino -ĒNSĬS ao subst. *CŎUA (> gal. e port. cova, ast.
e cast. cueva) (vid. ALBORÉS). A ausencia de datos documentais máis precisos
obríganos a ser cautelosos á hora de facermos extensíbel esta mesma explicación ao
constituínte sufixal de topónimos como Liméns, Coéns ou Barés, entre outros, se ben
a máis ca probábel filiación prelatina dos radicais léxicos implicados en cada un
deles semella favorecer en principio unha explicación nesa liña.
Considerando a marcada tendencia do sufixo presente en *UERĒNES a combinarse
con bases léxicas prelatinas, é de supoñer que o radical no que asenta o derivado en
cuestión pertenza tamén a ese mesmo fondo lingüístico. Neste sentido, cómpre notar
que xa Dauzat (1946:115-118) reparara na existencia dun tipo *vāra 'auga',
correspondente ao ai. vār 'auga' e xerador de topónimos como o lig. Vara, fr. Vaire,
Veyre, Varéza (med. Varisia 1250), Pont-de-Var e outros. A existencia á súa vez
dunha variante antiga *vera viría esixida por topónimos como Le Vair (med. Vera)
ou Véronne, este último especialmente frecuente na Borgoña e cuxos referentes
56 Evidentemente, a mesma explicación é válida para A Pena de Irís, nome dunha aldea
pertecente á freguesía de Irís.
57 O lugar de Covés pertence na actualidade á freguesía de San Martiño de Andrade. Porén,
aínda Jerónimo del Hoyo (MAS 310) constata a existencia nesa localidade dunha "hermita de
Nuestra Señora de Cobres" (errata ou lectura deficiente de Covés), como vestixio desa antiga
parroquia de Sancta Maria de Covenes aludida en TCaa.
extralingüísticos aparecen sempre situados "sur de petits cours d'eau dont les
localités semblent porter l'ancien nom"58. No terreo do léxico común, Dauzat 1978,
s.v. VARENNE) remitía a ese mesmo tema *vāra o subst. varenne (< prelat. varenna)
'aluvión', 'terreo areoso', de onde os topónimos (La) Varenne, Varesnes, Varogne,
Varennes e La Vernelle (med. Varenella 1092), entre outros. De xeito máis
sistemático, Pokorny (IEW 78-81) reconstríu unha raíz *awer- 'auga, río', 'chuvia',
algunhas de cuxas concrecións léxicas máis claras serían av. vār 'chuvia', alb. vrënde
'orballo, zarzallo', anórd. vari 'líquido, auga' e ūr 'orballo, chuvia miúda', címr. gwer
'sebo, sebáceo', gr. ἔρση 'orballo'ou mir. frass 'chuvia', entre outros. Cómpre lembrar
tamén que o cat. e occ. vern, piam. verna, occ. verna / verno, fr. verne / vergne, bret.
gwern, acórn. guern-en, címr. gwernen e mir. fern 'amieiro' remiten todos eles ao
célt. *wernā 'amieiro', inseparábel deste radical *awer- e presente segundo parece en
topónimos como o med. Vernesga (nome dun afluente do río Ferreira hoxe coñecido
como Río de Perros)
59
, Bernesga (nome dun afluente do río Esla, en León), o galo
Vernodubrum ou os franceses Verne, Vernois ou Vernusse, para os cales xa Dauzat
(1946, ibid.) postulara como orixe o galo *verno- 'amieiro'. Tamén no ámbito do
léxico común, e cinxíndonos máis concretamente ao dominio galego, Bascuas
(2002b:90-91) suxire a posibilidade de que o gal. barruzar e as súas múltiples
variantes (barruñar, barroñar, barrallar...), todas elas coa acepción común 'orballo,
chuvia miúda', poidan remontarse a ese mesmo radical, en virtude dunha progresión
semántica 'fluxo, río' 'humidade, néboa' 'chuvia, orballo'.
A toponimia da raíz *awer- no Noroeste peninsular é moi abondosa. En Galicia
resulta cando menos posíbel explicar por esta vía topónimos formalmente afíns a
58 O autor identifica aínda unha variante *vīra a partir de topónimos como Vis, Virenque,
Viranne ou Virlogne.
59 Aínda que Moralejo Álvarez (2006b:845, n. 12) considera esta forma como o único testemuño
toponímico do célt. *wernā no territorio da antiga Gallaecia, quizais poidamos postular unha
orixe similar para a forma Berrimes (nome dun lugar da freguesía de San Xoán de Lousame,
no concello homónimo), sempre e cando deamos por válidas as atestacións máis antigas deste
topónimo, nas cales concorre baixo a variante Uernimes (TSob 955, 966, c. 971). Nese caso
habería que supoñer unha fase intermedia non documentada na que se constataría a metátese
da secuencia [|n] (> [n|]), i.e., Uernimes > *Venrimes, a partir da cal xa podería xustificarse
sen dificultade a redución [n|] > [r], como nas formas medievais arcaicas *manrei > marrei
( mãer), *venrei > verrei ( vĩĩr) ou en topónimos como Berrande < *Ven'rande <
*(UĪLLA) UENERANDĪ (Piel 1982:133
Brens, como son Vrins60
, Verís61 e Virís62. A forma Virís aparece na documentación
medieval como Uerinis (TSob 1205), e reencontrámola como apelido na secuencia
antroponímica Afonso Aras Veriis (MB 1332). Pola súa banda, Verís concorre baixo
variantes como Uerinis (TSob s.d.), Uirinis (TSob s.d., c. 995, 1207), Uirines (TSob
s.d.) e Uerines (TSob s.d., 1037). Segundo vemos, os testemuños medievais suxiren
unha moi probábel unidade etimolóxica apenas disimulada pola relativa variedade de
resultados hodiernos, ao tempo que permiten postular como forma orixinaria un
derivado *UER-ĪNES análogo a outros ben coñecidos como Entíns (med. Gentines <
GENTĪNES) e interpretábel ao igual ca eles con valor xentílico. Esta é a opción
defendida igualmente en termos xerais por Nicandro Ares (1990:53), se ben para este
autor é preferíbel entender os topónimos Verís e Virís (e é de supoñer que tamén o
seu cognado Vrins) en relación cun antropónimo latino como UERĪNĬǓS ou UĪRĪNĬǓS,
p.ex.
A nómina de topónimos relacionábeis de xeito máis ou menos razoábel coa forma
Brens aínda pode ampliarse de termos en conta expresións como Bara, documentado
en DTT baixo as variantes Uara (1160, 1161, 1165, 1169) e Vara (1143, 1190, 1236,
1256, 1277, 1289), e tal vez tamén Baroña, que nese mesmo cartulario aparece como
Uaronias (1153) e Varonia (1289), rexistros aos que cómpre engadir aínda Sam
Pedro de Varona (MB 1380). Pola súa banda, os topónimos Brans de Arriba e Brans
de Abaixo (nome de senllas aldeas da freguesía de Brión, no concello coruñés
homónimo), documentados en DTT como Ueranes de Iusano (s.d.) e Veraes (1334),
poderían ascender, a xulgar por estes rexistros medievais, a un derivado *UER-ĀNES,
quizais con valor xentílico a xulgar pola presenza do sufixo tónico -āne(s) e en
calquera caso homologábel, no que á súa estrutura morfolóxica se refire, a outros
topónimos de base prelatina como parecen ser Meirás (med. Merianes TSob 1192 <
*MER-Ĭ-ĀNES), ast. Limanes (< *LIM-ĀNES), etc.63 Pola súa banda, en Braño, nome
60 Nome dun lugar da parroquia de Figueiras (Santiago de Compostela).
61 Nome dunha freguesía do concello de Irixoa.
62 Denominación dunha parroquia do concello de Begonte, así como de senllos lugares das
freguesías de Castillón (Pantón) e Queixas (Cerceda)
63 É posíbel que os topónimos asturianos Veranes e Beranes non sexan máis ca cognados do gal.
Brans. De todos os xeitos, tampouco debemos desprezar a posibilidade de que a forma Brans
teña como antecedente remoto o antropónimo latino UERĀN(Ĭ)ǓS. A rendibilidade do mesmo
na nosa toponimia medieval pode corroborarse a través de formas como Bran, nome de dunha aldea da freguesía de Freixo de Sabardes (Outes), podemos supoñer unha fase
orixinaria *UER-ANĬO (cfr. Caamaño / Camaño < med. Calamanio < *CALAM-ANĬO,
Laraño < *LAR-ANĬO e similares), xustificada polas formas medievais Ueranio (DTT
1168) e Veranio (DTT 1289). Pola súa banda, a forma Bralo, nome dunha aldea da
parroquia de Augasantas (Rois), concorre en diversos documentos de DTT baixo
formas como Verallo (s.d.), Ueraro (1234), Veralio (1289) e Veralo (s.d.), as cales
lle confiren certa verosimilitude a unha posíbel base etimolóxica *UER-ALLO na que
identificamos o sufixo -all(o) / -all(a) ben coñecido a través doutros moitos ítems
toponímicos pertencentes ao estrato lingüístico prelatino, como p.ex. Barcala, Bealo,
Argalo, Sealo ou Gargalo (vid. TALÓN).
Edelmiro Bascuas (2002b:147) vincula tamén con este radical outros moitos
topónimos galegos, algúns deles certamente probábeis como p.ex. o par Viriña /
Viriño (cfr. ast. Veriña64) ou o nome do río ourensán Veronza, conservado na
denominación do lugar de A Veronza, na freguesía de Carballeda (Carballeda de
Avia). En troques, outros topónimos dos mencionados polo dito autor non admiten
tan doadamente unha interpretación etimolóxica a partir do radical *awer-, ou cando
menos iso é o que se deduce dos testemuños achegados pola documentación
medieval: pensamos p.ex. no caso de Viro (lugar da freguesía de Roo, en Noia), que
concorre en DTT baixo formas como Sancti Cosmedi de Veeru (1289), Ueenru (1206
1207), Ueeru (1161, 1172, 1206, 1214, 1219, 1230, 1277), Uiiru (1236), Uero
(1208), Ueerunu (1168), Veenru (1206), Viiru (1236) e sobre todo Veeru (1161,
1172, 1188, 1195, 1198, 1214, 1231, 1289), todas as cales parecen apuntar cara a
unha base etimolóxica máis complexa cá suposta por Edelmiro Bascuas. En Asturias,
García Arias (2000b:130) relaciona co elemento *awer- topónimos como La Vara,
El Quentu la Vara ou Barayu / Varayu, aos cales poden engadirse quizais La Varaya,
senllas aldeas das freguesías dos Anxos (Oroso) e Niñodaguia (Santiso). Esta última é a que
rexistramos como uilla Uerani nun documento de TSob (c. 971), testemuño que nos autoriza a
postular un antigo sintagma UĪLLA UERĀNĪ(Ī) como base etimolóxica. Pola súa banda, a
expresión Bra, que o NG rexistra como nome dunha aldea da freguesía de Santa María de
Miño e dun lugar e freguesía do concello de Friol, debe ascender máis ben a unha forma
*UERĀNA, variante á súa vez de *UERĀNĚA (> braña) e con evolución fonética perfectamente
regular (Piel 1989:88). Esta opción etimolóxica conta co apoio do topónimo Brataramundi, no
concello galegófono de Taramundi (Asturias), cuxa forma orixinaria debeu ser probabelmente
un sintagma *UERĀNA TARAMUNDĪ.
64 García Arias (2000b:268) prefire explicar a forma Veriña a partir do antropónimo latino
UERĪNĬŬS, opción en absoluto rexeitábel.
Varadoira e Barajou, segundo J. M. González (1964:145). Este autor sinala ademais
a frecuencia coa que estas denominacións teñen por referente extralingüístico
pequenos regatos ou correntes fluviais de escasa importancia, aspecto que parece
reforzar a súa vinculación coa raíz hidronímica en cuestión. De todos os xeitos,
coidamos que nesta enumeración cómpre ser extremadamente cauteloso con aqueles
ítems que poidan remontarse ao lat. UARA 'vara, pau delgado e longo', ou mesmo
nalgún caso á raíz *bar- 'depresión, costa, altura', de presenza ben contrastada en
todo o Noroeste peninsular. De calquera xeito, podemos comprobar que existe un
contexto toponímico o suficientemente amplo e representativo no que o derivado
*UERĒNES encaixa sen dificultades.
No que se refire á evolución fonética do topónimo, podemos afirmar que seguiu
canles perfectamente previsíbeis tendo en conta os patróns propios da fonética
histórica galega. Deste xeito, produciuse a perda do -N- etimolóxico, seguido como
decote da nasalización das vogais contigüas (*UERĒNES > Verẽẽs), a redución da
secuencia vocálica resultante (Verẽẽs > *Verẽs) e a consonantización da resonancia
nasal (*Verẽs > *Veréns). A outra alteración de relevancia foi a síncope da vogal
pretónica [e] (*Veréns > Brens)
65, constatábel segundo vimos en moitos outros
topónimos presuntamente baseados no mesmo radical, como Brans, Bralo ou Braño.
Como pode comprobarse, os rexistros de DTT parecen suxerir unha certa alternancia
entre as formas maioritarias Uarees / Uerees e a forma illada Breis (1213), na cal,
segundo parece, o hiato romance [ẽẽ] experimentou a disimilación do segundo dos
elementos vocálicos implicados, i.e., [ẽẽ] > [ej]. Aínda que este tratamento
alternativo non acabou por callar no caso concreto de Brens, coñecemos outros pares
toponímicos que presentaban etimoloxicamente unha secuencia fonética final
idéntica á de *UERĒNES, mais nos que cada un dos ítems en cuestión seguiu un rumbo
evolutivo distinto no tocante ao tratamento do hiato [ẽẽ]: referímonos aos casos de
Mens (med. Menes TB 1174) / Meis, Lens (amplamente documentado en DTT baixo
65 Tal vez o devandito topónimo Barés, que lle dá nome a unha zona da parroquia de Saavedra
(Begonte), non sexa senón o resultado dun derivado *UARĒNES / *UERĒNES (baseado
probabelmente no mesmo radical hidronímico que Brens, tal e como suxire ademais a
localización de Barés na mesma beira do río Miño) no que se verificou un tratamento da
secuencia vocálica [ẽẽ] coherente coas pautas fonéticas propias do galego central ([ẽẽ] > [ẽ] >
[e], i.e., *Barẽẽs > *Barẽs > Barés), e no que se mantivo ademais a vogal pretónica, fronte á
síncope que se produciu no topónimo ceense. Sexa como for, trátase dunha proposta
meramente conxectural, plausíbel á luz dos datos expostos, mais carente polo de agora do
necesario apoio documental.
formas como Leens, Lees, Lenes, Leeis ou Leeyns, entre outras) / Leis de Nemancos
(atestado en DTT como Leis e Lex, este último con latinización gráfica do ditongo
final, como en Caldas de Reis / med. Caldas de Rex e similares), quizais tamén Rens
/ Reis e algún outro exemplo máis.
EL COMENTARIO
Quedó probado de forma meridiana y clara que la opción latina Veranes/Veranius trasladada de forma masiva y sin oposición a la opinión pública asturiana desde los principales altavoces mediáticos regionales ni es la única ni es la que cuenta con mayor solidez.
No hay comentarios:
Publicar un comentario